نقش عوامل مختلف مؤثر بر زادآوری در محدود شدن جمعیت گیاه atraphaxis suaedifolia گونه بومی و نادر شمال غرب ایران

گونه کاروان کش تبریزی atraphaxis suaedifolia jaub. & spach (polygonaceae) بومی استان آذربایجان شرقی بوده و در اطراف تبریز می روید. مشاهدات سابق مؤلفین نشان داده است که بقای این گونه در معرض خطر جدی بوده و حوزه انتشار آن به شدت در حال محدود شدن است، به طوری که تنها سه منطقه در استان دارای پایه هایی از این گیاه می باشند. به منظور بررسی دلایل محدود شدن جمعیت این گونه، عوامل مؤثر بر زادآوری این گیاه اعم از عوامل با منشاء بیرونی و درونی مطالعه گردید. نتایج نشان داد که درصد مرگ و میر در دانه های گرده بالاست (47 درصد) و نسبت بالایی از دانه ها (71-53 درصد) پوچ می باشند. بررسی دقیق ریخت شناسی دانه ها نشان داد که چهار نوع دانه از نظر ابعاد و رنگ تولید می شود از جمله تعداد زیادی دانه کوچک و قهوه ای که فاقد قدرت جوانه زنی می باشند. بیشترین درصد جوانه زنی در دانه های سیاه و درشت مشاهده شد که حداکثر 29 درصد بود و نشان داده شد که این دانه ها به صورت انتخابی مورد تغذیه حشرات دانه خوار قرار می گیرند. این گونه دارای توانایی تکثیر با ریزوم نیز می باشد ولی عمق کم خاک در برخی زیستگاههای این گونه مانع مهمی در تکثیر با ریزوم و جبران کاهش سهم تکثیر با دانه در این گیاه می باشد. در این بررسی فرضیه تاثیر اجبار به خود لقاحی در جمعیتهای کوچک این گونه که به دلیل ایجاد حالت هوموزیگوتی و ساختار ژنتیکی نامناسب می تواند باعث افزایش تولید دانه هایی با قدرت جوانه زنی کم و ذخائر اندک شود، مورد آزمون قرار گرفت و مشخص گردید که تولید چندین نوع دانه با قدرت جوانه زنی متفاوت در هر دو بوته های خود لقاح و دگر لقاح یکسان است. وجود مجموعه ای از عوامل با منشا درونی (نسبت بالای مرگ و میر دانه های گرده، نسبت بالای دانه های پوچ و نیازهای اختصاصی دانه برای جوانه زنی که در رویشگاه طبیعی معمولاً تأمین نمی شود) و با منشاء بیرونی (شامل تغذیه انتخابی دانه های پر و درشت توسط حشرات، شرایط اکولوژیک نامناسب برای جوانه زنی دانه و استقرار دانه رستها و عدم امکان تکثیر با ریزوم بدلیل کم عمق بودن خاک در برخی رویشگاهها) از دلایل کاهش زادآوری و محدود شدن پایه های این گیاه می باشند. لذا اتخاذ تدابیری چون حفاظت از تمام مناطق پراکنش گونه در استان، مبارزه با آفات این گونه و نیز حفاظت برون سیبه ای برای جلوگیری از حذف این گونه از عرصه های طبیعی ضروری است.